Ανήκει στη δικαιοδοσία της κοινότητας Σταυροπηγίου (Βαρούσι), και απέχει από την κωμόπολη του Κάμπου κάπου 500 μ.. Είναι ένα από τα τέσσερα μεγάλα κάστρα της Μάνης. Όλος ο εξωτερικός περίβολός του έχει χτιστεί πάνω σε τείχος προϊστορικής ακροπόλεως – πιθανόν της Ενόπης. Σώζονται ίχνη πολυγωνικού τείχους από μεγάλους πελεκημένους λίθους στα σημεία προσαρμογής.
Το Κάστρο της Ζαρνάτας, που λέγεται και αλλιώς Κάστρο του Κουμουνδουράκη, χτίστηκε από τους Τούρκους κατά τα μέσα του 17ου αιώνα, όπως μαρτυρείται από γράμμα που στέλνει τον Αύγουστο του 1684 στο βενετό αρχιστράτηγο Μοροζίνι επιτροπή Μανιατών, στο οποίο αναφέρεται ότι ο Οθωμανός κατακτητής “Αγκαλά νά έφτιασε και ένα άλλο (κάστρο) εις την Ζαρνάτα, όπου είναι το τέλος του τόπου μας”. Αλλά κι από το Γάλλο περιηγητή Spon, ο οποίος επισκέφθηκε το Μοριά το 1675, και γράφει, εννοώντας τα κάστρα της Κελεφάς και της Ζαρνάτας: «Όταν ευρισκώμεθα όχι πολύ μακράν από την Μάνην, είχαμε την ευχαρίστησιν να πληροφορηθώμεν από μερικούς Μανιάτας, οι οποίοι ήσαν ναύται επί του πλοίου μας, περί της παρούσης καταστάσεως του τόπου των. Μας είπαν ότι προ τινός καιρού ο Τούρκος του υπεχρέωσε με πανουργίαν να συγκατατεθούν εις το να κτίση και έκτισε δύο κάστρα εις τα παράλιά των» (Κουγέας, δ.π.π., σ 274). Σώζεται ο πύργος του κάστρου ερειπωμένος.
Σ´ αυτό το κάστρο της Ζαρνάτας κατέφυγε ο καπετάνιος του Σταυροπηγίου, ο Παναγιώτης Κουμουνδουράκης, τέταρτος μπέης της Μάνης το 1803, όταν καθαιρέθηκε και εναντίον του κινήθηκαν ο νέος μπέης Αντώνιος Γρηγοράκης, οι Τούρκοι και όλοι οι άλλοι καπιτάνοι της Μάνης. Και μόνον ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης τον συντρέχει και μάλιστα λαβώνεται στη μάχη. Με βοήθεια των Μούρτζινων τελικά κατορθώνει να ξεφύγει μόνον ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης. Γράφει: «έπρεπε να τον βοηθήσω εξ αιτίας της φιλίας. 3000 Τούρκοι και Μανιάται πηγαίνουν κατά του Κουμουντουράκη… επαραδόθηκε και τον επηρε η άρμάδα σκλάβον». (Θ. Κολοκοτρώνη, Διήγησις συμβάντων. δ.π., σ. 12).
Μέσα στο κάστρο της Ζαρνάτας προς ανατολάς υπήρχε αξιόλογος μεταβυζαντινός ναός του Αγ. Νικολάου, χτισμένος ίσως στη δεύτερη ενετική κατοχή. Ο Άγιος Νικόλαος αφέθηκε να αχρηστευθεί και χτίστηκε από τούς ντόπιους στο μέσον του κάστρου άλλος, της Ζωοδόχου Πηγής, κατά το 1776.
Η Ζαρνάτα
Με την ονομασία Ζαρνάτα στην Τουρκοκρατία οριζόταν ο ευρύτερος περίπου χώρος της αρχαίας Γερηνίας, που ο περίφημος Νικήτας Νυφάκος στο στιχούργημά του “Ιστορία της Μάνης όλης – ήθη, χρία και ιντράδες δια στίχων πολιτικών” προσδιορίζει με πολύ ακρίβεια έτσι:
Τρικότζοβα και οι Δολοί, και τούτοι πάλιν δύο.
Βαρούσι, Κάμπος, Γαστιτζές, ακόμη και η Μάλτα,
τα Μπρίντα και η Νεροβά είν´ όλα στη Ζαρνάτα.
Η Ζαρνάτα, πού δεν σημειώνεται πια ούτε στο χάρτη, και πού σαν τοπωνύμιο μόνο έχει περιοριστεί στο ύψωμα με το κάστρο, περιλάμβανε άλλοτε ολόκληρη περιοχή. Ο Κάμπος ήταν η ίδια η Ζαρνάτα, που ονομαζόταν και Κάμπος. Ακόμη και το κάστρο της Γαρμπελιάς (κάστρο που βρίσκεται κοντά στο μεγάλο κάστρο), ο Φρατζής το ονομάζει «κάστρο της Ζαρνάτας». ´Επίσης και παλιά το χωριό Όροβά λεγόταν «Οροβά Ζαρνάτας». Και το Σταυροπήγιο (Βαρούσι) έχει σχέση με την ´Επισκοπή Ζαρνάτας, (λιγότερο πειστικό το ότι προέρχεται από το εκεί σταυροδρόμι, γιατί θα έπρεπε τότε το τοπωνυμικό να ήταν «Σταυρός»). Η Έπισκοπή αναφέρεται ως εξαρχία σε πρώτη μνεία το 1618. Από το 1781 γίνεται Επισκοπή Ζαρνάτας, ενώ το 1811 προάγεται σε αρχιεπισκοπή. Και το 1819, επειδή στη Ζαρνάτα εδρεύει ο Πετρόμπεης ως ηγεμόνας της Μάνης, γίνεται μητρόπολη Ζαρνάτας. (Κ ο υ γ έ α, δ.π. σσ. 288-297).
Και αφού πηρέ τόσους τίτλους εκκλησιαστικούς η Ζαρνάτα, καλύφθηκε από την εξαρχική της ιδιότητα τελικά και το «σταυροπήγιον Ζαρνάτας» απλοποιήθηκε σε ένα τοπωνυμικό «Σταυροπήγιο», πού εξαφάνισε το ιστορικό και ωραίο όνομα της Ζαρνάτας. Ο Κουγέας αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο στην ετυμολογία της Ζαρνάτας, καθώς παραθέτει και όλες τις πιθανές ερμηνείες: από την«Αρνα» μαζί με τη λατινική κατάληξη ΑΤΑ. Από σλαβική ίσως ρίζα πού ο τύπος Τσερνάτα ή Τσαρνάτα υποδηλώνει. Ακόμη και την πιθανή προέλευση από το υδροχαρές φυτό «κύπειρος», πού μερικοί – πιθανόν Σλάβοι- τη λένε «ζέρνα» κατά το 10ο αιώνα, μαζί πάλι με την κατάληξη -ατα. Σε έγγραφα των Neνers και από τον Garzoni γράφεται πάντα «Zernate» (Κουγέας δ.π., σ. 319).
Δεν βλάπτει να προσθέσουμε και μία άλλη υπόθεση. Μήπως η ονομασία της αρχαίας πόλης -πού η θέση της ταυτίζεται εδώ- έχει υποστεί αρχικά από τούς βυζαντινούς μία παραφθορά και έγινε από Γερηνία ΓΕΡΝΑ και ΓΕΡΝΑΤΑ, με την κατάληξη -ατα πού σημαίνει κτήση; Το γράμμα Γ είναι φυσικό να προφέρθηκε από τούς ξένους κατακτητές Ζ. Και η συλλαβή ΓΕ-ΖΕ, διατηρημένη επί πολύ εύκολο να γίνει ΖΑ κατά τη λεγόμενη «προληπτική αφομοίωση».
