Το 6ο αιώνα π.Χ. η Σάμος άκμαζε και ο πληθυσμός του νησιού συνεχώς αυξανόταν. Σταδιακά, η υδροδότηση της πρωτεύουσας, του σημερινού Πυθαγορείου κατέστη προβληματική. Άνθρωποι, ζώα και εμπορικές δραστηριότητες απαιτούσαν περισσότερο νερό απ’ όσο διέθεταν οι τοπικές πηγές. Το πρόβλημα απαιτούσε άμεση και αξιόπιστη λύση και ο τύραννος Πολυκράτης, κυβερνήτης του νησιού, κάλεσε τον Μεγαρέα μηχανικό Ευπαλίνο να καταθέσει τις προτάσεις του. Έτσι, προέκυψε το λεγόμενο Ευπαλίνειο όρυγμα, ένα έργο που παρέμεινε αξεπέραστο μέχρι το 19ο αιώνα, όταν άρχισαν να κατασκευάζονται οι σύγχρονες σήραγγες.
Συνδυασμός επιστημών
Το Ευπαλίνειο όρυγμα μπορεί να μην είναι τόσο γνωστό όσο άλλα τεχνικά έργα της αρχαιότητας, ωστόσο αυτό οφείλεται στο ότι δεν…φαίνεται. Δεν είναι ένας λαμπρός ναός ή ένα εντυπωσιακό αρχαίο θέατρο, αλλά μια σήραγγα μήκους 1036 μέτρων που έφερνε νερό στην πρωτεύουσα της Σάμου. Για την υλοποίησή του όμως απαιτήθηκαν συνδυασμένες γνώσεις Γεωμετρίας, Τοπογραφίας, Γεωδαισίας και Οπτικής, γεγονός που αποδεικνύει την τεχνογνωσία των αρχαίων Ελλήνων μηχανικών. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ήταν ότι ανοίχθηκε ταυτόχρονα και από τις δυο πλευρές του βουνού: το όρυγμα αυτό ήταν αμφίστομον όπως το χαρακτήρισε ο ιστορικός Ηρόδοτος. Οι δυο σήραγγες συναντήθηκαν περίπου στο μέσον της συνολικής διαδρομής, με ελάχιστη απόκλιση μεταξύ τους, επίτευγμα ιδιαίτερα σημαντικό αν αναλογιστούμε τα τεχνολογικά μέσα που είχε στη διάθεση του ο Ευπαλίνος.
Το όρυγμα έχει συνολικό μήκος 1.036 μέτρα, βρίσκεται 55 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, 180 μέτρα κάτω από την κορυφή του όρους Άμπελος το οποίο διασχίζει, και έχει σταθερή κλίση 0,6% σε όλη την διαδρομή του ώστε να επιτρέπει τη φυσική ροή του νερού από την πηγή του προς την πόλη. Η κύρια σήραγγα είναι διαστάσεων περίπου 1,8μ.x1,8μ. και στο κάτω άκρο της έχει ανοιχθεί μια δεύτερη μικρότερη σήραγγα. Εκεί ήταν τοποθετημένος ο πήλινος αγωγός μεταφοράς του νερού.
Η κατασκευή του έργου διήρκεσε 10 χρόνια καθώς το όρυγμα λαξεύτηκε με σφυρί και καλέμι πάνω σε σκληρό
ασβεστόλιθο. Μάλιστα, ο χρόνος κατασκευής ήταν ο ταχύτερος δυνατός ακριβώς λόγω της ιδιοφυούς αλλά και ριψοκίνδυνης τεχνικά λύσης του Ευπαλίνου η λάξευση να πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα και στα δύο μέτωπα του βουνού.
Το Ευπαλίνειο όρυγμα χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες ύδρευση της Σάμου μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια οπότε και εγκαταλείφθηκε. Το 1882 έγινε μια προσπάθεια επισκευής του η οποία ωστόσο δεν ολοκληρώθηκε. Σήμερα ένα μέρος του είναι επισκέψιμο για το κοινό.
Στην παρακάτω διεύθυνση υπάρχει ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του καθηγητή Μηχανικής Θεοδόση Τάσιου, που περιγράφει με αναλυτικό τρόπο όλη τη διαδικασία κατασκευής του Ευπαλίνειου ορύγματος, από την χάραξη ως την υλοποίηση του.