Αρχαιολογικός Χώρος Τυλίσου
Τη θέση της πόλης εντόπισαν οι περιηγητές του περασμένου αιώνα Pashley και Spratt. Ο πρώτος (1937) ερχόμενος από το Μυλοπόταμο αναφέρει πώς έφτασε, με μια κουραστική κατάβαση, στην Τύλισο, όπου μολονότι δεν του ανέφεραν νομίσματα ή άλλα αρχαία, ήταν πεπεισμένος ότι πρόκειται για τη θέση της αρχαίας Τυλίσου, αφού του ανέφεραν αυτό το τοπωνύμιο.
Η τύχη επιφύλαξε στον Ιωσήφ Χατζηδάκη, γιατρό και αρχαιολόγο, έναν από τους ιδρυτές της κρητικής αρχαιολογικής Υπηρεσίας και του Μουσείου Ηρακλείου, να ανασκάψει την ένδοξη Τύλισο. Ας δούμε πώς διηγείται ο ίδιος την ανακάλυψη της πόλης. “Το έτος 1906 κάτοικος τις του χωρίου, σκάπτων εις τους αγρούς της ιεράς Μονής Χαλέπας, ευρήκε τεσσάρας πελωρίους λέβητας, τους οποίους έφερεν εις το Ηράκλειον, ίνα τους πωλήση ως παλαιόν χαλκόν. Τούτους είδομεν κατά τύχην εις εργαστήριον χαλκέως και τους ηγοράσαμεν δια το Μουσείον. Εζητήσαμεν δε αμέσως άδειαν και πίστωσιν από την κρητικήν Κυβέρνησιν προς διενέργειαν ανασκαφών. Ήρχισαν αύται τον Ιούνιον του 1912 και διήρκεσαν τρεις θερινός περιόδους”.
Στη δεκαετία του 1940 ο αείμνηστος Έφορος Αρχαιοτήτων καθηγητής Νικόλαος Πλάτων ανάλαβε μεγάλης κλίμακας εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των μεγάρων της Τυλίσου, με τη συνεργασία του μοναδικού τότε τεχνίτη του Μουσείου Ζαχαρία Κανάκη. Σκοπός των εργασιών ήταν η στερέωση των τοίχων, των πλακόστρωτων, και των αρχιτεκτονικών μελών με τρόπο μόνιμο, με τη συμπλήρωση ορισμένων τμημάτων (πατωμάτων, παραστάδων, πολυθύρων κ.ά.) σύμφωνα με τις ασφαλείς ενδείξεις που υπήρχαν. Ακόμη επιχώσθηκαν τα διαμερίσματα που είχαν αποκαλυφθεί για στρωματογραφικές παρατηρήσεις κατά την ανασκαφή, ούτως ώστε να σχηματίζεται πλήρης εικόνα των μεγάρων κατά την εποχή της ακμής τους. Τότε έγινε και εξωραϊσμός του χώρου και του περιβόλου. Οι εργασίες έγιναν στα μέγαρα Α και Β. Οι εργασίες αυτές συμπληρώθηκαν μετά από λίγα χρόνια το 1951-55 πάλι από τον Πλάτωνα.
Η Τύλισος ήδη στην εποχή της ακμής της, που είναι τα χρόνια 1650-1450, αλλά και στην επόμενη εποχή 1450-1200, συνδέεται πολύ στενά με την Κνωσό. Αποτελεί ουσιαστικά το παράρτημα της πρωτεύουσας, ένα κέντρο από το οποίο η ανακτορική εξουσία της Κνωσού ελέγχει – μαζί με το κοντινό μέγαρο του Σκλαβοκάμπου – το στρατηγικό πέρασμα από την κεντρική στη δυτική Κρήτη, αλλά και την οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή του Μαλεβιζίου, πεδινού και ορεινού, και ακόμη πιο πολύ τον πλούτο της Ίδης, μεγάλο πλουτοπαραγωγικό χώρο (κτηνοτροφία, ξυλεία και μαλλί). Στη διαπίστωση ότι οι δυο πόλεις είχαν στενές σχέσεις στη νεοανακτορική εποχή (1650-1450) και στην υστεροανακτορική εποχή (1450-1200) οδηγούν:
- Η άριστη ποιότητα και η πολυτέλεια δομής, αλλά και η συνολική εμφάνιση των μεγάρων της Τυλίσου εξωτερικά, με τις τεράστιες πελεκητές πέτρες – μερικές έχουν και τεκτονικά σημεία – και εσωτερικά, με τις τοιχογραφίες, που μόνο με της Κνωσού μπορούν να συγκριθούν. Μάλιστα δεν είναι απίθανο τα μέγαρα της Τυλίσου να χτίστηκαν από τους ίδιους αρχιτέκτονες και οικοδόμους του ανακτόρου της πρωτεύουσας.
- Η οργάνωση του εσωτερικού των μεγάρων και η διευθέτηση των διαφόρων διαμερισμάτων ανάλογα με τη λειτουργία τους μέσα στα μέγαρα Α και Γ κυρίως τα διαμερίσματα χωρίζονται με μακρούς πλακόστρωτους διαδρόμους και κλίμακες που οδηγούσαν στον όροφο. Τα κύρια διαμερίσματα είναι τα διαμερίσματα κατοικίας, οι αποθήκες και τα ιερά.
- Οι μικρογραφικές τοιχογραφίες της Τυλίσου δυστυχώς σώθηκαν σε θραύσματα -13 συνολικά – έχουν καταπληκτικές ομοιότητες θεματικές, στιλιστικές και εικονογραφικές με τις κνωσιακές. Μερικές λεπτομέρειες είναι πολύ κοντινές με τις αντίστοιχες της Κνωσού, ώστε να πιστεύουμε ότι τις τοιχογραφίες της Τυλίσου ζωγράφισαν κνώσιοι ζωγράφοι, Είναι το δεύτερο σύνολο μικρογραφικών τοιχογραφιών σε όλη την Κρήτη.
Το Μέγαρο Α
Tο μέγαρο Α ανασκάφτηκε πρώτο στη σειρά από τα τρία μέγαρα της Τυλίσου. Ο ανασκαφέας το ονόμασε αρχικά ανάκτορο γιατί πολλά από τα ευρήματα έμοιαζαν “ανακτορικά”. Καλύπτει το κεντρικό τμήμα του ανασκαμμένου αρχαιολογικού χώρου. Ήταν διώροφο, όπως δείχνουν οι σκάλες, και έχει 24 δωμάτια και άλλους χώρους. Οι διαστάσεις του είναι 35×18 μέτρα δηλαδή έχει εμβαδόν περίπου 630 τ.μ.
Το μέγαρο Α είναι κτισμένο με λαξευτούς πωρόλιθους, έχει πλακόστρωτους χώρους και σώζει σε πολλά σημεία των τοίχων τις θέσεις όπου ήταν τα ξύλινα δομικά στοιχεία των τοίχων.
Η είσοδος του βρίσκεται στη μέση της ανατολικής πλευράς. Ο επισκέπτης πρέπει να περπατήσει γύρω από τα ερείπια για να μπει στο μέγαρο από την είσοδο του. Συνήθως μπαίνει από το δυτικό τμήμα, όπου υπάρχουν ανοίγματα. Η είσοδος είναι ένα τρίθυρο με δύο πεσσούς, και οδηγεί σε μια ευρύχωρη αίθουσα με ένα κίονα στη μέση, που χρησίμευσε ως αποθήκη. Μέσα σ’ αυτήν βρέθηκε ένας χάλκινος πέλεκυς και φύλλα χρυσού. Από το πρόπυλο μπορεί κανείς να δει το εσωτερικό του νότιου τμήματος μέσα από ένα παράθυρο.
Απέναντι από την είσοδο μια πόρτα, με ένα παράθυρο δίπλα της, οδηγεί μέσα από ένα στενό διάδρομο στη βόρεια σκάλα που οδηγούσε στον όροφο. Δίπλα στην είσοδο αυτή βρέθηκε ένας λύχνος από στεατίτη.
Στα βόρεια βρίσκονται οι αποθήκες με τους πίθους που σώθηκαν στη θέση τους. Στο κέντρο των δύο αποθηκών βρίσκονται οι τετράγωνοι στύλοι, που στήριζαν την οροφή. Πάνω από τις αποθήκες, στον όροφο, υπήρχαν μεγάλες αίθουσες συγκεντρώσεων ή και συμποσίων με κίονες. Το νότιο τμήμα του μεγάρου είναι πιο περίπλοκο και πιο ενδιαφέρον. Εδώ υπήρχε το πολύθυρο μέγαρο, ο κεντρικός αρχιτεκτονικός πυρήνας των μινωικών ανακτόρων και άλλων μεγάλων οικοδομημάτων, που αποτελείται από ένα φωταγωγό στα δυτικά, μια στοά σε σχήμα Γ με κίονες και πλακόστρωτο δάπεδο καθώς και την κεντρική αίθουσα με πολύθυρα και πλακόστρωτο δάπεδο.
Γύρω από το πολύθυρο μέγαρο υπάρχουν όλα τα άλλα διαμερίσματα. Μια υπόστυλη κρύπτη με ένα κίονα και πλακόστρωτο πάτωμα, μέσα στην οποία βρέθηκαν πίθοι, πήλινα αγγεία, χάλκινοι πελέκεις και άλλα αφιερώματα. Ένα από τα πιο σπουδαία ευρήματα αυτής και ίσως όλης της ανασκαφής της Τυλίσου ήταν το χάλκινο χυτό ειδώλιο λατρευτή. Το δωμάτιο 11 ήταν ένα άδυτο καθαρμών με έξι σκαλοπάτια που οδηγούν χαμηλότερα. Σημαντικά ευρήματα περιείχε και η αποθήκη, επίσης πλακόστρωτη, η οποία περιλάμβανες τρεις μεγάλους χάλκινους λέβητες, που είναι κατασκευασμένοι από φύλλα χαλκού με περτσίνια, ένα ακόμη μοναδικό εύρημα της Τυλίσου. Στην ίδια αίθουσα βρέθηκαν οι ενεπίγραφες εγχάρακτες πινακίδες σε Γραμμικό Α σύστημα, ένα χάλκινο τάλαντο και πήλινα σφραγίσματα.
Το Μέγαρο Β 
Το Μέγαρο Β έχει λιγότερο εντυπωσιακή εμφάνιση στη διάταξη των χώρων στο εσωτερικό. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι χτισμένοι με πελεκητούς πωρόλιθους. Το σχήμα του είναι ορθογώνιο και ήταν επίσης διώροφο. Η λειτουργία του ήταν πιθανόν αποθηκευτική στο ισόγειο και ίσως συμπληρωματική του Μεγάρου Α. Από τα ευρήματα του τα πιο αξιοσημείωτα ήταν οι πίθοι, τα πήλινα αγγεία (πυξίδα, χύτρες, πρόχοι, σκύφοι και κύπελλα), μια τράπεζα προσφορών από στεατίτη και θραύσματα τοιχογραφιών, από τα δωμάτια του πάνω ορόφου.
Στη θέση του Μεγάρου Γ, βόρεια από το Μέγαρο Α υπήρξαν δυο διαδοχικά οικοδομήματα. Το πρώτο ανήκει μαζί με τα Μέγαρα Α και Β στην εποχή των νέων ανακτόρων. Το δεύτερο ιδρύθηκε στην τελευταία ανακτορική εποχή (14ο και 13ο αι. π.Χ.) ένα μέτρο ψηλότερα από τα ερείπια του νεοανακτορικού.Το νεοανακτορικό Μέγαρο Γ καταχώστηκε μετά την καταστροφή του στα 1450 π.Χ., περίπου μέχρι το ύψος της οροφής του ισογείου του. Έχει διατηρηθεί σε καλή κατάσταση. Είναι μικρότερο (έκταση περίπου 350 τ.μ.) από το Μέγαρο Α και το σχέδιο του λιγότερο ενδιαφέρον. Το σχέδιο του είναι ακανόνιστο και τα διάφορα συγκροτήματα των δωματίων του δημιουργούν πτέρυγες που εξέχουν στα βόρεια και στα δυτικά. Η είσοδος του είναι στα ανατολικά. Με ένα σύστημα τεσσάρων διαδρόμων επικοινωνούν τα συγκροτήματα δωματίων του ισογείου.
Νότια από την είσοδο είναι ο τομέας του ιερού, με μια υπόστυλη κρύπτη. Το συγκρότημα των αποθηκών βρίσκεται στη δυτική πλευρά. Τα διαμερίσματα κατοικίας βρίσκονται στο βορειοδυτικό τμήμα του Μεγάρου. Οι επικοινωνίες με τον άνω όροφο γίνονταν με τρία κλιμακοστάσια. Εντυπωσιακά είναι τα παράθυρα στο δωμάτιο 14. Το δωμάτιο 12 ήταν ένα άδυτο καθαρμών. Ενδιαφέροντα ευρήματα από το Μέγαρο Γ ήταν οι πίθοι στις αποθήκες, τα θραύσματα τοιχογραφιών στο δωμάτιο 7 (είχαν πέσει από τον όροφο) και πολλά πήλινα αγγεία.
Από το νεότερο Μέγαρο Γ σώθηκαν λίγα λείψανα. δύο βάσεις κιόνων, κατώφλια και παραστάδες, ένας λίθινος αγωγός, μια λίθινη μικρή δεξαμενή και μια μεγάλη κυκλική κτιστή δεξαμενή με σκάλα καθόδου, στη ΒΑ. γωνία του παλιού μεγάρου. Σύγχρονη με το νεότερο μέγαρο είναι η στοά με τέσσερις κίονες που ανασκάφτηκε στα βόρεια του.
