Στην προσφυγιά και στην ορφάνια …

της φιλολόγου Μαρίας Γιακουμάκη

Την Κυριακή 26 Απριλίου ο σύλλογός μας “ΣΥΝΟΜΙΛΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟ ΜΙΝΩΙΚΟ ΠΟΛΙΤΣΜΟ” πραγματοποίησε άλλη μια εξόρμηση, στην προσπάθειά μας να συναντηθούμε με το παρελθόν μας, να ανοίξουμε το σεντούκι της αρχαίας γιαγιάς μας, το σεντούκι του χρόνου.

Στο πρόγραμμα της εκδρομής προβλεπόταν ξενάγηση στην Αρχαιολογική Συλλογή Μαλεβιζίου, που στεγάζεται στο Δημαρχείο Γαζίου. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει μια υπέροχη συλλογή αρχαιοτήτων οργανωμένη με γνώση, μεράκι και καλαισθησία, με πλούσιες ερμηνευτικές πληροφορίες και μάλιστα συγκριτικές με ανάλογα ευρήματα.

Ιδιαίτερα εντυπωσιάζομαι σε κάθε επίσκεψη με τα θραύσματα πήλινων ειδωλίων – αφιερωμάτων σε ιερά που απεικονίζουν ιδιαίτερα περίτεχνα σχέδια κομμωτικής. Αν κάποιος τα συνέκρινε με το κούρεμα των σύγχρονων νέων θα τα θεωρούσε πιο πρωτότυπα, κι όμως οι μελετητές υποστηρίζουν ότι αποδίδουν εκφράσεις στο πλαίσιο μιας θρησκευτικής τελετουργίας. Ο καθρέπτης πίσω από τα μικροσκοπικά κεφαλάκια, που μας επιτρέπει να δούμε το χτένισμα και στο πίσω μέρος του κεφαλιού, φανερώνει το μεράκι του αρχαιολόγου για το έργο του.

Ο αρχαιολόγος Γιώργος Τζωράκης με υπομονή και γνώση μας αποκαλύπτει τα μυστικά της επιστήμης του. Τα κύματα της πέτρας στα λίθινα αγγεία, η ελεύθερη έκφραση και πρωτοτυπία του μινωικού καλλιτέχνη έρχεται σε αντίθεση με την ομοιομορφία της μαζικής παραγωγής κάτω από την επιβολή του μυκηναίου κυρίαρχου. Οι χρωματιστές γραμμές και τα σχέδια σε ένα ταπεινό πήλινο αγγείο καθημερινής χρήσης μπορούν να αποκαλύψουν πολλά κατά την εξέταση από την έμπειρη επιστημονική ματιά.

Σεβάσμιες θεότητες με τα χέρια υψωμένα στον ουρανό, μικροσκοπικά χάλκινα ειδώλια στη στάση του “σεβίζοντος”, ένας ολόκληρος κόσμος που πάλλεται, που χαίρεται και φοβάται, στα χιλιάδες χρόνια της απουσίας του κατάφερε να μας αφήσει τα ίδια συναισθήματα για το άγνωστο, πλην όμως αποπνέει λιγότερη έπαρση και αλαζονεία, αλλά και σεμνότητα και αρμονία με το περιβάλλον του.

Η ερώτηση κάτω από ποιες αδιευκρίνιστες -αν όχι σκοτεινές- συνθήκες αποκτήθηκαν τα αντικείμενα της συλλογής αυτής, αποκομμένα μυστικά ή και βίαια από το φυσικό τους αρχαιολογικό χώρο εγκαταλείποντας άλλα αντικείμενα με τα οποία συμπορεύτηκαν στον χρόνο, όταν έπαψαν να αποτελούν εργαλείο ή συμπλήρωμα μιας ανθρώπινης παρουσίας, από κάποιους που θέλησαν να τα εκμεταλλευτούν μου προκαλεί απανωτά κύματα οργής. Ναι, ένιωσα πίκρα που το όμορφο κόσμημα που κάποτε στόλιζε τον τρυφερό λαιμό μιας ευγενούς κυρίας ή το ταπεινό αφιέρωμα σε ένα ιερό κορυφής ενός πιστού, με το οποίο θέλησε να εξασφαλίσει τη θεϊκή εύνοια, έγινε αντικείμενο στυγνής εμπορικής συναλλαγής.

Θεωρώ βέβαια ότι εύκολα θα μπορούσε κάποιος να μου προσάψει την κατηγορία του αδιόρθωτα ρομαντικού. Γι΄ αυτό προσπάθησα να ξεχάσω ότι τα αντικείμενα αυτής της συλλογής βρίσκονταν εκεί σαν παιδιά ορφανά που κάποιος τα άρπαξε από την αγκαλιά της μητέρας τους, από τη συντροφιά των αδελφών τους, παιδιά με άγνωστη καταγωγή και προέλευση, με μοναδικό στοιχείο ταυτότητας την ύπαρξη. Να ξεχάσω ότι η ξεχωριστή ομορφιά τους είναι αυτή που τα κράτησε σε μια νέα οικογένεια με ανάλογα προσφυγόπουλα του χρόνου και δεν τα οδήγησε σε μια νέα προσφυγιά στο εξωτερικό με άγνωστη κατάληξη.

Προσπάθησα να εστιάσω στο γεγονός ότι από το δυσδιάκριτο παρελθόν τους στον θολό βυθό της ιστορίας τα ανέσυραν άνθρωποι που νοιάστηκαν και φρόντισαν γι΄αυτά και δημιούργησαν ένα ” ορφανοτροφείο” που έδωσε στέγη σ’ αυτά τα πολύπαθα παιδιά του χρόνου.

Προσπάθησα να ξεχάσω, προσπάθησα να μη σκέφτομαι. Κράτησα μόνο τη σκέψη ότι πρέπει να νιώθω κιόλας τυχερή ή ευγνώμων που τα αντικείμενα της συλλογής δεν πήραν το δρόμο χωρίς επιστροφή προς το εξωτερικό, όπως τόσα άλλα, και ότι συνεχίζει να τα φιλοξενεί η κρητική γη που τα γέννησε.

Τράβηξα αρκετές φωτογραφίες των εκθεμάτων, να τις έχω στον υπολογιστή μου, για να θυμάμαι απλά τις όμορφες στιγμές τους, για τις ώρες που η δική μου καθημερινότητα δεν υποφέρεται και η αρχαία ομορφιά αποτελεί παρήγορο καταφύγιο. Να ψηλαφίζω με τα μάτια μου το άγγιγμα των ανθρώπων πάνω στα αντικείμενα, να μυρίζω το χαμένο πια άρωμα από ένα μικροσκοπικό αγγείο μιας νεαρής κοπέλας που ήθελε να μοσχοβολά για τον αγαπημένο της, να φαντάζομαι τη γυναικεία φιλαρέσκεια και ματαιοδοξία για το κόσμημα πάνω σε ένα λεπτό διάφανο δέρμα που τώρα δεν έχει αφήσει καμιά εικόνα του, παρά μόνο συγκριτικές υποθέσεις από τις τοιχογραφίες. Να αισθανθώ την ανάγκη τους να παρακαλέσουν αυτή την άγνωστη ανώτερη δύναμη για παρηγοριά, βοήθεια και συμπόνια, αμείωτη κι ας πέρασαν τόσα χρόνια. Να μοιράζομαι μαζί τους το φόβο για το άγνωστο. Κι ας διαπιστώνω και πάλι τη διαχρονική δύναμη του ισχυρού που θέλει να επιβληθεί με το πολύτιμο υλικό που ελάχιστοι μπορούσαν να διαθέσουν.

Επόμενος σταθμός μας οι μινωικές οικίες-επαύλεις της Τυλίσσου. Εκεί ο χρόνος έχει σταματήσει στη γλώσσα αφήνοντας ανέπαφο το όνομα του χωριού. Η ξεναγός μας Στέλλα Σκουτέλη για ώρα πολλή ξεδιπλώνει πληροφορίες για το χώρο και μας βοηθά να τον εντάξουμε καλύτερα στο χρόνο και στο πλαίσιο του μινωικού πολιτισμού.

Η φύση γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο οργίαζε. Κι όμως μέσα, όπως σε όλους σχεδόν τους αρχαιολογικούς τόπους, ο χώρος ήταν γυμνός: τα ευρήματα είχαν αφαιρεθεί για προστασία και φύλαξη στα μουσεία, άλλα στις προθήκες κι άλλα στις αποθήκες. Κι όμως νιώθω ότι ο σεμνός λατρευτής από το αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου κυκλοφορεί ανάμεσα στις γυμνές πέτρες, στα δωμάτια του αρχαιολογικού χώρου. Με το χέρι του αντήλιο στη θεϊκή λάμψη(;), με το λεπτό του σώμα ευλύγιστο και εύθραυστο, με τη σεμνότητα και επίγνωση της ανθρώπινης αδυναμίας είμαι σίγουρη ότι εκτός από την εύνοια του θεού του έχει εξασφαλίσει τον ανθρώπινο σεβασμό και θαυμασμό εις το διηνεκές.

Το μεσημεριανό σε μια ταβέρνα στην Τύλισσο ήταν αναγκαίο και απολαυστικό, όμως η επιστροφή με βρίσκει με πικρά συναισθήματα.Η μελίρρυτη φωνή της Μαρίας Φραγκιαδάκη δεν καταφέρνει να με παρηγορήσει. Στη σκέψη μου διαρκώς επανέρχονται τα παιδιά που τα ξύπνησαν πρόωρα, που τα απέσπασαν από την οικογενειακή τους γαλήνη και τα οδήγησαν στην προσφυγιά και στην ορφάνια. Άλλα ήταν ίσως πιο τυχερά, αυτά που τώρα χαίρονται τη λάμψη των προβολέων, άλλα όμως καταπίνουν το σκοτάδι του υπογείου στις αποθήκες του μουσείου κι άλλα είναι διάσπαρτα στην οικουμένη. Μια διαλυμένη οικογένεια χωρίς ελπίδα να ξανασυγκροτηθεί. Είναι που οι αρχαιοκάπηλοι φτάνουν πολλές φορές πριν τους αρχαιολόγους. Και είναι αδίστακτοι.

Μα, γιαγιά, γιατί δεν τα φύλαξες καλά;
Εγώ, παιδιά μου, σας τα παρέδωσα… Εσείς γιατί δεν τα προσέχατε;;;;