Τ’ Απεράθου είναι συνώνυ­μο του πολιτισµού. Σ’ όποιο σημείο του Χωριού κι αν βρεθεί επισκέπτης του, νιώθει πως ο τόπος τούτος µε τη δραματική ένταση που τον χαρακτηρίζει, μεταπλάστηκε έτσι ώστε, παντού σε κάθε γωνιά του να δηλώνεται η ανθρώπινη παρουσία, η “αξόδευτη” ψυχική δύναµη των κατοίκων του, µορφοποιηµένη σε αισθητική έκφραση πολιτισµού που ταξιδεύ­ει ασταµάτητα στο χρόνο, στο παρελθόν και στο παρόν του.

Το φυσικό τοπίο, ο οικισµός και ο άνθρωπος ένα σύνολο πολιτισµού αξεχώριστο υπηρετούν τη ζωή σ’ όλες τις εκδηλώσεις της µε τρόπο απέριττο και µοναδικό. Σ’ οποιο­δήποτε καλντερίµι του Χωριού ν’ ανηφορίσεις, από τη Φυροίστρα ως το Κατήφορο, για να χωθείς στα σπλάχνα του, συναντάς τα ιδιαίτερα σημάδια της κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής του και της ιστορίας των δώδεκα αιώνων του.

Τα στιαστά, οι ανεφανοί, τα εσωτερικά παράθυρα, τα βόρ­τα, οι εκκλησίες, τα πελεκητά μόρσα τοποθετηµένα περιµετρικά στις πόρτες και τα παράθυρα τονίζουν την ανθρώπι­νη παρουσία που τα δηµιούρ­γησε µε την απερίγραπτη τεχνική των απεραθιτών χτιστάδων.

Χτισµένο, τ’ Απεράθου, στις υπώρειες του Φαναριού λάμπει κάτω απ’ τις πολλές βουνοκορφές του καθώς το προστατεύει και το ευλογεί από ψηλά η Φαναριώτισσα.

Ξεφυτρώνει ανάµεσα στις ορεινές κοιλάδες του Πέρα Χωριού, που τη συναντάς καθώς φτάνεις από το Φιλώτι και περνάς την εκκλησία του Αη Γιάννη και του Όξω Χωριού, που αντικρίζεις από τη γέφυρα της Παναγίας. Στις κοιλάδες αυτές µε τις αξιόλογες βυζαντινές εκκλησίες έχουμε µαρτυρίες πρώιµων µικρών οικισµών, που οι κάτοικοι εγκατέλειψαν για να εγκατασταθoύν στη σημερινή θέση του Χωριού.

Τ’ Απεράθου, παραδοσια­δοσιακός διατηρητέος οικισµός, το “διάσημο” χωριό της Νάξου δεν παραδίνεται εύκολα ακόμα και στον ναξιώτη επισκέπτη του, έχει πολλά να του διηγηθεί αλλά παράλληλα, ξέρει να κρατά καλά κρυµµένα κάτω από κάθε πέτρα του τα μεγάλα μυστικά ενός ιδιαίτερα ατίθασου χαρακτήρα “νησιωτισμού”.

Στα μουσεία του, στα αξιοθέατα, σ’ ολόκληρο το χωριό υπάρχει ένας ζωντανός πολιτισμός, δημιουργημένος από τα δάκτυλα των ανυφαντούδων και τις παλάµες των ασµυριγλάδων, τη µουσική της απεραθίτικης ντοπιολαλιάς, που µετατρέπεται ανά πάσα στιγµή σε λαϊκή ποίηση από τον ανώνυµο και επώνυµο Απεραθίτη.

Στη Παναγία, στην αρχή του κεντρικού δρόµου του Χω­ριού, δεσπόζει η εκκλησία της Παναγιάς της Απεραθίτισσας, χτισµένη τον 18ο αιώνα, µε το µαρµάρινο καµπαναριό και τέ­µπλο, την πλακόστρωτη αυλή που άλλοτε οργανώνονταν τα γλέντια του χωριού.Τα δυο τελευταία χρόνια αναβιώνει το παραδοσιακό πανηγύρι ανήμερα τον δεκαπενταύγουστο. Απέναντι ακριβώς στο παλιό γραφείο της κοινότητας λειτουργεί έκ­θεση υφαντών, του συνεταιρι­σµού γυναικών, ένα δείγµα της απεραθίτικης υφαντικής τέχνης που συµπληρώνεται από την έκθεση υφαντών στο Πολιτιστικό Κέντρο του Χω­ριού κάθε καλοκαίρι.

Δίπλα στο μουσείο Φυσικής Ιστορίας, λειτουργεί από το 1987 µε 2.400 εκθέµατα περί­που το Γεωλογικό Μουσείο, που στηρίχτηκε στις συλλο­γές του Μανώλη Γλέζου, της Παρασκευής Μάρκου και πολ­λών άλλων Απεραθιτών και φίλων του χωριού. Χωρίζεται σε εφτά τµήµατα: Σµύριδας, Μαρµάρου Νάξου, Κυκλάδων, Ελλάδας, Παγκόσµιο και Πα­λαιοντολογικό. Περιέχει εκθέ­µατα απ’ όλα τα είδη και τα προϊόντα της σµύριδας, γνω­στή σαν η “πέτρα της Νάξου”, ή “νάξιος λίθος”, ή “νάξια ακόνη” από την αρχαιότητα για τη λειαντική της δύναμη και σκληρότητα. Στο μουσείο υπάρχουν πετρώµατα και μεταλλεύματα από τη Νάξο, μάρμαρα, ορυκτά και πετρώματα και απολιθώματα απ’ όλη την Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο. Μουσείο που δίνει στον επισκέπτη του την αφορμή να ενδιαφερθεί όχι μόνο για το σμυρίγλι και την ιστορία του, αλλά και για τη γεωλογία της Νάξου, που δεν έπαψε ποτέ να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των γεωλό­γων.

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Πανα­γία αποτελεί αφορµή να γνωρίσει κανείς και να µελετήσει τη χλωρίδα και πανίδα του τόπου µας.

Λίγα µέτρα από την Πανα­γία, στον Αη Αντώνη, στο κέντρο του χωριού, υψώνεται ο βενετσιάνικος, πετρόχτι­στος, διώροφος πύργος του Ζευγώλη, ο οποίος έχει ανακαινιστεί και κατοικείται. Χτι­σµένος πάνω στο Χλιάρη, πε­ρήφανος µάρτυρας ιστορίας, µε αιγαιοπελαγίτικες καµάρες, πολλά ανοίγµατα και εξώστες, αξίζει να ανεβεί επισκέπτης ως εκεί και να θαυµάσει τη θέα του Πέρα Χωριού. Δίπλα ακριβώς στον Πύργο υπάρχει το σπίτι της οικογένειας Πρω­τοπαπαδάκη. Λίγο πριν τη Πλάτσα βρίσκεται το Αρχαιο­λογικό Μουσείο. Αφορµή και βάση για την ίδρυση του υπήρξε η αρχαιολογική συλλογή που δημιούργησε ο αείμνηστος, Μιχάλης Μπαρδάνης. Τα εκθέματά του: φιάλες, τριβεία, πρόχοι, κύπελλα, πυξίδες, καντήλες, ειδώλια κ.ά., έχουν βρεθεί στους αρχαιολογικούς χώρους και νεκροταφεία της περιοχής Απεράθου (στο Δημοτικό Διαμέρισμα Απεράθου και στους Απεραθίτες ανήκουν 84 από τα 428 τετραγωνικά χιλιόµε­τρα της Νάξου), που βρίσκο­νται κύρια στα Ν.Α. παράλια του νησιού.

Τα περισσότερα απ’ αυτά ανήκουν στην πρω­τοκυκλαδική εποχή (3.200 Π.Χ. – 2.000 π.Χ.). Μοναδικά εκθέ­µατα στον ελληνικό χώρο απο­τελούν οι δέκα λίθινες, γκρί­ζες πλάκες µε επίκρουστες παραστάσεις που βρέθηκαν στην Κορφή τ’ Αρωνιού, παρά­λιο λόφο στα ΝΑ της Νά­ξου. Χρονολογούνται από την πρωτοκυκλαδική εποχή µε πα­ραστάσεις κυνηγιού, ανθρώπι­νων µορφών, ζώων, πλοίων και χορού.

Φτάνοντας στην Πλάτσα, προέχει η επίσκεψη στο Λα­ογραφικό Μουσείο. Δηµιουρ­γηµένο από τις προ­σφορές των κατοίκων του Χωριού αναπαριστά το παρα­δοσιακό απεραθίτικο σπίτι µε όλα του τα αντικείµενα και εργαλεία. Το µαερειό µε τα σκεύη της μαγειρικής, την κάµαρα (κρεββατοκάµαρα) µε την καριόλα (σιδερένιο διπλό κρεββάτι), την ανεµόκουνια, τα ρούχα του µωρού, της γυναίκας και του άνδρα, τις παλιές φορεσιές. Τη σάλα µε την κρεββαταριά και τα σύνερ­γά της. Την αυλή και την προστιάδα µε τη λαήνα, τις µεθύρες, τα σιφούνια κ.ά. Φυ­σικά ανάµεσα στα πολλά εκθέ­µατα υπάρχουν τα εργαλεία ζύµωσης και ψησίµατος του ψωµιού, της τυροκόµησης, οι τσαµπούνες και τα τουµπάκια.

Στη Πλάτσα, το πιο ζωντανό σηµείο του χωριού, σηµείο συνάντησης, συγκέντρωσης, των χωριανών και κοινωνικής ζωής, όπου χρόνια τώρα ανα­παριστώνται τα έθιµα του Χωριού, ο επισκέπτης θα απολαύσει το καφεδάκι του και µετά θα κατέβει στο εργαστήρι γλυπτικής του Γιώργου Γλέζου, ο µοναδικός απ’ τους πολλούς εικαστικούς απεραθίτες καλλιτέ­χνες που εργάζεται και εκθέτει µόνιµα στ’ Απεράθου και στις σύγχρονες µορφές της τέχνης του κλείνει κάθε στοιχείο της απεραθίτικης ψυχής,

Στον χώρο του Πολιτιστικού Κέντρου µεταφέρθηκε η βιβλιοθήκη Ν. Ν. Γλέζου, σηµαντικό κοµµάτι της ιστορίας του χωριού. Λειτουργεί από το 1965 ως σήµερα, εκτός από την περίοδο της δικτατορίας που έκλεισε και καταληστεύτηκε. Ξεκίνησε η δηµιουργία της από την οικογένεια Γλέζου µε την καταβολή των χρηµάτων της αποζηµίωσης (18.000 δραχμές) από τους Γερµανούς για την εκτέλεση του 19χρονου Νίκου Γλέζου το Μάη του 1944. Η βιβλιοθήκη περιέχει περίπου 12.000 τόµους βιβλίων.

Παράλειψη θά ‘ταν του επισκέπτη αν δεν κατηφορίσει µε το αυτοκίνητο του ως τη Μουτσούνα για να περιηγηθεί στα ανατολικά παράλια της Νάξου. Στο δρόµο προς τη Μουτσούνα µια στάση απαραίτητη στα σµυριδορυχεία της Αµόµαξης, για να γνωρίσει από κοντά ο επισκέπτης τις σκληρές συνθήκες που εξορυσσόταν και εξορύσσεται το σµυρίγλι, η “µαύρη πέτρα”, από τις αρχές του αιώνα µας ως σήµερα. Ενα προϊόν που κράτησε ζωντανά τα ορεινά χωριά της Νάξου, συναλλαγµατοφόρο για την ελληνική οικονοµία, ιδιαίτερα αποδοτικό µέχρι το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο. Να δει και να θαυµάσει το µνηµειακό, τεχνικό έργο του εναέριου, που πρωτολειτούργησε το 1930 για να µεταφέρει το σµυρίγλι από τα ορυχεία στη Μουτσούνα όπου στη συνέχεια φορτώνονταν στα καράβια. Εστω και ακινητοποι­ηµένος σήµερα προδίδει την αξία του σµυριγλιού από τη µια, την κρατική εγκατάλειψη από την άλλη, αλλά και το επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης στις αρχές του αιώνα µας. Σηµαντικό µνηµείο µαρτυρίας της βιοµηχανικής ιστορίας των Κυκλάδων και του τόπου µας.

Από τη Μουτσούνα, το γραφικό λιµανάκι, έχει να διαλέξει ανάµεσα σε κόλπους και όρµους πανέµορφους, από τον Αζαλά ως τον Πάνερµο. Ακτογραµµή 30 περίπου χιλιοµέτρων µε άπειρες φυσικές οµορφιές όπως την παραλία της Ψιλής Άµµου, τους χαρακτηριστικούς αµµόλοφους στο Κανάκι και τις ανεβάλουσες του Αη Δηµήτρη.

Η επίσκεψη στ’ Απεράθου, µια περιδιάβαση στον Πολιτισµό και στην Ιστορία. Πολιτισµός µε αρχέγονες µήτρες, διαµορφωµένος µέσα σε παραδοσιακές κοινωνικές δοµές ζωής. Τ’ Απεράθου χωρίς να αλλοιώνει τη φυσιογνωµία του, µετεξελίσσεται ενσω­µατώνοντας νέες αξίες και µορφές σε ζώσα πολιτιστική κοιτίδα, στηριγµένη σε στοιχεία ζωογόνα και διαχρονικά. Αποτελεί σήµερα µια πρόταση Πολιτισµού, Παιδείας και Παιδαγωγικής πράξης µιας ολόκληρης κοινότητας, απέναντι στον εαυτό της, στο παρόν και το µέλλον. Ενας πολιτισµός που αποτελεί κληρονοµιά όχι µόνο των Απεραθιτών που έτσι κι αλλιώς τον κουβαλούν στην ψυχή τους, όπου κι αν βρίσκονται, όπου κι αν δουλεύουν στο χώρο της τέχνης, του πνεύµατος, της ζωής, αλλά για όλους τους Ναξιώτες και τους Αιγαιοπελαγίτες.

Ο Αντώνης Κατσουρός χαρακτήρισε τ’ Απεράθου ως «το χωριό που στιχουργεί». Δεν είχε άδικο. Τ’ απεραθίτικα κοτσάκια και τραγούδια, µε την ξεχωριστή ποιητική των στίχων του, µιλούν για τη ζωή, την αγάπη, τον έρωτα, αφηγούνται ιστορίες των κατοίκων του. Χαραγµένα στη µνήµη σιγοψιθυρίζονται και τραγουδιούνται από κάθε Απεραθίτη που δεν παύει να συνεχίζει να δηµιουργεί νέα, «να βγάνει» σε κάθε αφορµή που του δίνεται. Είναι αυτό που δεν µπορείς να δεις στ’ Απεράθου, αλλά πρέπει να το αφουγκραστείς, να το νιώσεις όταν θα σε καλοσορίζουν στο χωριό, θα σου µιλήσουν για τα παλιά τα γλέντια, τους σκοπούς, τους µυθικούς απεραθίτες βιολιτζήδες και λαουτιέρη­δες. Γι’ αυτό, ίσως, ο καλύτερος δρόµος για να φτάσεις στ’ Απεράθου είναι ο δρόµος της ποίησης, αγαπητέ επισκέπτη.

Μανόλης Αρχοντάκης